Chłodnik to zupa na bazie świeżych warzyw lub owoców podawana na zimno. Do jednych z najlepiej rozpoznawalnych zalicza się chłodnik litewski. Jego podstawę stanowi botwinka wymieszana z kefirem, kwaśnym mlekiem, śmietaną czy jogurtem. Zwykle dodaje się też ogórka, cebulkę, koperek i szczypiorek, a niekiedy rzodkiewkę dla zaostrzenia smaku. Zupa powinna być pożywna, pikantna i esencjonalna, mieć aksamitną konsystencję oraz intensywnie różowy kolor. Smak jest lekko kwaśny, zapach świeży, a aromat warzywno – koperkowy.Podaje się ją mocno schłodzoną z jajkiem ugotowanym na twardo. Nie tylko zaspakaja głód, ale też dostarcza wielu cennych składników odżywczych. To zdrowa i orzeźwiająca propozycja na upalne dni.

Litewski, ale polski

Wiele krajów i kuchni posiada swoje narodowe oraz regionalne odmiany i wersje chłodników. Jednak klasyką tego gatunku jest chłodnik litewski z botwinki. Zalicza się do najbardziej znanych oraz popularnych tego typu zup, zwłaszcza w Polsce. Ale jest to przede wszystkim zupa numer jeden dla Litwinów.

Chłodnik litewski jak nazwa wskazuje pochodzi z Litwy, a ogólniej z Kresów Wschodnich. Jego historia sięga XIV wieku i początków dynastii wywodzącej się od Władysława Jagiełły, wielkiego księcia litewskiego oraz króla Polski. W czasach panowania Jagiellonów kuchnie staropolska oraz litewska wzajemnie się przenikały, przeplatały i mieszały. Wiele potraw przygotowywanych na wschodzie Polski ma litewskie korzenie. Zwłaszcza na terenie Sejneńszczyzny na Podlasiu, gdzie nadal mieszka mniejszość litewska. Do dziś w polskich książkach kucharskich istnieją przepisy nazywane „po litewsku”, a pierwsze pisane receptury na ten chłodnik pojawiły się w XIX wieku.

Zapewne dlatego tę zupę z botwinki uznaje się za tradycyjną potrawę kuchni polskiej, jedną z najbardziej dla niej charakterystycznych. Oczywiście jest też podstawą kuchni litewskiej, w której nazywa się Šalti boršių, a po staropolsku chłodziec litewski.

Historia chłodnika litewskiego

Ta zupa była wyjątkowa pod wieloma względami. To jedna z niewielu potraw, które gościły na stołach przedstawicieli całego społeczeństwa, od chłopstwa po szlachtę. Dawniej chłodnik litewski był podawany na zimno i na ciepło, a podstawą były tylko sfermentowane liście buraków, także pastewnych, bez korzenia. Do tego dawano ogórki, a niekiedy mięso, ryby czy szyjki raków. Często zupę mocno zakwaszano zakwasem buraczanym, a nawet wodą z kiszonych ogórków. Smak równoważyła słodka śmietanka. Co ciekawe, korzenie buraków ćwikłowych, którym ta zupa zawdzięcza swój charakterystyczny kolor, zaczęto dodawać dopiero w 20-leciu międzywojennym. Dlatego w zapisach etnograficznych można spotkać wzmianki o chłodniku białym.

Współczesna wersja jest dużo lżejsza, ujednolicona i nieco uproszczona, niż te pojawiające się w XIX wiecznych, polskich książkach kucharskich. Na Litwie robi się je często z kefiru, marynowanych buraków, ogórków oraz koperku i podaje z jajkiem na twardo. Na Wileńszczyźnie z kolei są trzy rodzaje tej zupy – z botwiny, buraków oraz szczawiu. Choć mówi się, że nie ma jednego przepisu na to danie, a każda gospodyni ma swój. W Polsce obecnie najczęściej spotyka się wersję z XIX-wiecznych, wileńskich przepisów.

Legendarne danie litewskie

Dla Litwinów ta zupa jest niemal dobrem narodowym i elementem kultury oraz tożsamości. Narodowa Agencja Turystyczna opracowała specjalną mapę miejsc, w których jest przygotowana, a jest ich ponad pół tysiąca. Poza tym doczekała się nawet… znaczka pocztowego!

Od 2023 roku w czerwcu w Wilnie organizowany jest Festiwal Chłodnika Pink Soup Fest. Pojawiają się kolorowe instalacje i światła, a cała stolica staje się wręcz różowa. Odbywają się liczne wydarzenia kulturalno – kulinarne, zawody i występy muzyczne, wręczane są nagrody z zupą związane. Na pierwszej edycji najwyższy budynek stolicy, czyli wieża telewizyjna, przez czerwcowe noce świeciła się letnimi kolorami, a podczas festiwalu kolorami chłodnika z botwinki.

Ciekawostki:

• W roku 2000 na Litwie ogłoszono plebiscyt Krajowego Jadłospisu. W rankingu ponad 10 tys. osób, chłodnik uzyskał największe, ponad 80 % poparcie jako ulubiona zupa Litwinów.
• Adam Mickiewicz w „Panu Tadeuszu” 3 razy używa staropolskiej nazwy chłodziec litewski z botwiny. Jest to pierwsza pisana wzmianka o tej zupie, która w tej książce 3 razy była podawana na biesiadnym stole.
• Chłodnik litewski w roku 2006 został wpisany na listę produktów tradycyjnych w kategorii „Gotowe dania i potrawy” w województwie podlaskim.

Zdrowy chłodnik z botwinki

Chłodnik litewski jest bardzo zdrowy i wykazuje wiele właściwości prozdrowotnych. Nie jest to zupa poddawana długiej obróbce cieplnej, dzięki czemu zostają zachowane wartości odżywcze.

Botwinka to młode liście i korzenie buraka ćwikłowego, które mogą odkwaszać oraz odtruwać organizm. Zawierają też substancje przypominające składem estrogeny. Ponadto botwina wykazuje wiele wartości prozdrowotnych i jest niskokaloryczna. Jest bogatym źródłem wielu witamin, w tym witamin z grupy B, minerałów takich jak żelazo, potas i magnez oraz kwasu foliowego. Pozostałe świeże warzywa i zioła także dostarczają witaminy, minerały i inne cenne składniki. Podobnie jak przetwory mleczne, które dodatkowo są źródłem wartościowego białka i priobiotyków.